Sohusanat

Tezhip Sanatı

Altın ile süsleme anlamına gelen tezhip, Arapça bir kelimedir. Ferman, berat ve Kur’an ayetleri gibi değerli evrak ve levhaların yüksek mânevî değerini ifade etmek amacıyla ortaya çıkan bir sanat dalıdır.

Tezhip sanatının kökeni Uygur Türkleri ne kadar dayanır. Bay Sungur devrinde Türk ve İran ustalarının eserleri Herat Ekolünü doğurmuştur. Bu ekol 15. yüzyılın ikinci yarısıyla 17. yüzyılın başları Osmanlı dönemine kadar sürer. Bu dönemde Baba Nakkaş başta olmak üzere, Saray Nakışhanesinde yetişen pek çok sanatçı, Türk Tezhip Sanatının şaheserlerini ortaya çıkarmışlardır.

Tezhip Çeşitleri

1– Zahriye Tezhibi: Yazma eserlerde metinden önce yer alan süslemedir.

2– Fihrist Tezhibi: Yazma eserlerin bazılarında, metnin önünde, cetvelle kafeslenmiş bölmelerde fihrist tezhibi yer almaktadır.

3- Başlık Tezhibi: Yazma eserler mutlaka “Besmele” ile başlar, ardından metin gelir. Tezhipli bir eserde en azından bir ser-levha yani başlık tezhibi bulunmaktadır.

4- Arabaşlık ve Koltuk Tezhibi: Kur’an’daki sure başlıkları (ser-sure) dikdörtgen biçiminde bir levhayla çevrilmiştir. Diğer yazmalardaki eserler ise bazen dikdörtgen bir süsleme biçiminde bazen de koltuk tezhibidir. Koltuk tezhibi; arabaşlık nitelikli yazının yanındaki uygun dikdörtgen boşluklara yapılan simetrik süslemelerdir.

5- Gül Tezhibi: Türkler, Kur’an’ın cemaat içinde yüksek sesle okunan on ayetlik kısımlarına “aşr-ı şerif” adını vererek bu bölümlerin sonuna aşr gülleri koymuşlardır. Kur’an-ı Kerim’lerde sure, cüz, hizb, aşr ve secde kenarlarına yapılan yuvarlak süslemeye “gül” denilmektedir.

6- Sayfa Kenarı Tezhibi: Bazı yazmaların ara sayfalarının yazı kenarları da tezhiplenmektedir. Buna “sayfa tezhibi” denilmektedir.

7- Durak (Vakfe) Tezhibi: Kur’an’da ayetleri ayırmak, bazı yazmalarda cümlenin bittiğini belirtmek için küçük stilize çiçek, yıldız ve yuvarlak süslemeler yapılmıştır.

8- Boş Sayfa Tezhibi: Yazma eserlerde nadiren, arada boş bırakılan sayfalara tezhip yapıldığı görülmektedir.

9- Hatime Tezhibi: Yazma eserin sonunda hattat veya müstensihin adının, çeşitli duaların, nüsha tarihi vs. gibi bilgilerin üçgen biçiminde yeraldığı bitiş sayfasına “ketebe” adı verilir. Bu üçgen yazının iki yanına köşelik şeklinde tezhip uygulanmaktadır.

Özellikle Osmanlı döneminde tezhip sanatı, ferman, berat gibi resmi evrakların süslemesinde de kullanılmaya başlanmış, böylece gelişiminin arkasına Osmanlı Sarayını alarak en parlak devrini yaşamıştır. Kur’an-ı Kerimin ilk ve son sayfaları (Serlevha ve zahriye), divan gibi el yazması kıymetli kitaplar, levhalar, fermanlar, nağmeler ve beratlar gibi çeşitli eserlerin tezhiplenmesi bir gelenek halini almıştır.

Tezhip Sanatı, 2023 yılında Azerbaycan, İran, Tacikistan, Türkiye ve Özbekistan adına UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesine kaydedilmiştir.

Tezhip sanatında kullanılan teknik ve üsluplar nelerdir?